Oorlog in Europa

Als babyboomer verkeer ik in de gelukkige omstandigheid dat ik nooit oorlog aan den lijve heb ondervonden. Wel heeft de Tweede Wereldoorlog verschillende sporen in mijn familie nagelaten, zowel aan vaders- als moederszijde.

Op het kerkhof in Hoorn ligt Jan Smit (1919-1940), een jongere broer van mijn vader, begraven. Hij sneuvelde als soldaat bij Wassenaar op de eerste dag waarop Nederland door de inval van de Duitsers bij de oorlog werd betrokken. Lange tijd stond de helm die hij droeg ten tijde van die fatale gebeurtenis op een houten kruis bij zijn graf.

Bij toeval stuitte ik jaren geleden bij de boekenboer in Formerum op een exemplaar van het historisch tijdschrift Skylge myn Lântse met een artikel👈waarin zijn laatste dagen gereconstrueerd werden.

Twee jaar en twee dagen na het overlijden van Jan vond zijn oudere broer Gerrit Jan zijn zeemansgraf nadat het schip waarop hij voer bij Canada getorpedeerd werd. Ik schreef daarover in mijn blogbericht Terug naar Terschelling👈.

Bij diverse broers en zusters van mijn moeder hing onderstaande afbeelding aan de muur.

We zien Tabe Bos – mijn moeders één na oudste broer – met zijn gezin.

Het betreft duidelijk een compilatie van fotootjes omdat er kennelijk geen gezinsfoto (meer?) was.

Anky schreef in de door haar uitgezochte genealogie van de familie het volgende commentaar bij dit gezin:

Tabe Bos is met zijn vrouw en 3 kinderen omgekomen bij het bombardement op Nijmegen op 22-02-1944. Dit bombardement werd uitgevoerd door geallieerde vliegtuigen. Zij vergisten zich in het doel, dat was namelijk het Ruhrgebied. Bij dit bombardement kwamen ongeveer 800 mensen om.

Recent onderzoek plaatst overigens vraagtekens bij de aanname dat het bombardement op een complete vergissing berustte. Andere tijden wijdde er een aflevering👈aan.

Mijn tante Anna, bij wie bovenstaande afbeelding ook aan de muur hing, vertelde dat een ooggetuige had gezien dat vlak voordat het huis van het gezin door een voltreffer vernietigd werd Nelleke net vanuit school was thuisgekomen.

Van twee van de kinderen, Nelleke en Hans, is nog een portretje bewaard gebleven.

Vergelijking met het “gezinsportret” toont aan dat deze foto is gebruikt voor het afbeelden van Hans en Nelleke.

Ook mijn schoonfamilie ontkwam niet aan oorlogsleed.

Met de bevrijding in het vooruitzicht werd in het noordoosten van Nederland rondom de Dollard nog hevig gevochten. Anky haar opa en oma, Antko Principaal en Geertruida Spel, vluchtten voor het oorlogsgeweld vanuit hun woonplaats Woldendorp naar het nabijgelegen Termunten. Terwijl ze daar in een boerenschuur een schuilplek hadden gevonden ontplofte vlakbij een granaat. Eén van de scherven schampte langs het hoofd van Geertruida, maar trof Antko dodelijk. Anky haar vader vertelde meermalen hoe hij met paard en wagen naar Winschoten moest rijden om een doodskist voor zijn vader op te halen.

Opmerkelijk dat in één van de rouwadvertenties gesproken wordt over een noodlottig ongeval.

Navrant detail is historisch gezien ook de dag van overlijden. Op de zelfde dag pleegde de aanjager van het onnoemelijke leed dat de Tweede Wereldoorlog teweegbracht zelfmoord.

Op de enkele jaren later genomen foto van Geertruida Spel is boven haar linkeroog nog duidelijk het litteken dat de granaatscherf achterliet te zien.

Kort nadat Anky was gestorven werd ik opgebeld door een zekere Harm Bos. Bij hem was een lichtje gaan branden bij het lezen van Anky’s achternaam in de familieberichten van het Dagblad van het Noorden. Het deed hem herinneren aan Anky’s opa die één van de vluchtelingen was die eind april 1945 onderdak kregen in de boerderij van zijn ouders. Enkele weken later stuurde hij mij een mail waarin hij de gang van zaken zoals hij die zich herinnerde nog eens uitvoerig beschreef:

Eind april 45 werden inwoners van Woldendorp weggestuurd door de moffen. Die waren van plan de hele strook langs de Eems te verdedigen.

Op een dag kregen we op de boerderij (in Termunten) inkwartiering, die bestond uit een aantal militairen, twee woonwagens die in de schuur moesten, daarin een paar dames.

Ze veroorzaakten een hoop trammelant. We mochten als kinderen alleen in het voorhuis. In de keuken van onze moeder regeerde een Duitse kok. Die was niet lastig, maar zijn baas, een oberleutnant daarentegen wel. Dat was een onbenul. Toen op een keer het eten om 5 uur klaar moest zijn, kwam hij al om 4 uur. Toen waren de rapen gaar omdat het eten nog niet klaar was. 

De kok vertrouwde mijn vader blijkbaar en deed een paar uitspraken die, als Pa gewild had, gevaarlijk voor hem waren. Zoals: “Als de oberleutnant mij te na komt schiet ik hem dood.”

In de schuur werden granaten gevuld, die de leut wegbracht met zijn racewagen. Toen mijn vijfjarige broer Jan de schuur inliep werd hij er aan zijn oren weer uitgegooid.

Die dag heb ik me maar een beetje afzijdig gehouden. Ik herinner me dat ze Pa en Moe de hele nacht buiten tegen de muur hebben laten staan.

De leutenant was een druk baasje. Zo was hij er en zo was hij weer weg. Het dak van de auto was open zodat hij de jachtvliegers aan kon zien komen. Die vlogen geregeld over en schoten op alles wat bewoog.

Zo plotseling als ze er waren, waren ze ook weer weg. Wellicht naar Delfzijl, want naar de grens was niet mogelijk omdat de geallieerden waren doorgestoten tot de Dollard.

Ook was er een razzia op mannen die de munitieschepen moesten lossen. De organist van de gereformeerde kerk vertelde mijn vader daarover.

Op dat moment kwam er een Duitser het erf op. We stonden achter de schuur. Toen zei Pa tegen mij en Jan: “hier blijven!”  Hij en Beunte (de organist) gingen over het oude kerkhof om zich te verschuilen. Toen Jan achter ze aanliep, ging de Duitser ze ook achterna. Een poosje later kwamen ze terug bij de schuur, mijn moeder en Willem Bos waren daar ook. Wat er besproken werd weet ik niet, maar op zeker moment werd het heftig. De Duitser was gepikeerd en trok zijn pistool, maar op het zelfde moment krijgt mijn moeder het in handen en richt het op de militair..

Ik stond er met mijn neus op, en zag dat mijn vader het pistool van mijn moeder overnam. Er werd verder gepraat, waarop Willem de opdracht kreeg om een wagen aan te spannen. Toen dat klaar was trok vader de patronen uit de houder van het pistool en stopte ze in de jaszak van de Duitser. Daarna gingen ze op weg naar batterij Fiemel.

Onderweg liep er een wiel af en moest Willem er mee naar de smid Zeemering in het dorp. De mensen die mee mochten moesten verder lopen. De wagen kon snel gerepareerd.

Ze kwamen laat terug. Eén van de soldaten liet nog een granaat vallen, maar die stond gelukkig niet op scherp.

Toen kwamen de Woldendorpers zich settelen in de schuur. Daar gingen ze ook een schuilkelder maken door rond een leeg vak pakken stro te zetten. Palen van de elektrische leiding naar Fiemel die in de schuur lagen werden er bovenop gelegd. Vervolgens daar bovenop een flinke laag tarweschoven welke extra bescherming bood voor het geval een granaat zou invallen.

Een aantal mensen schuilden daar en anderen lagen te slapen in de voergang van de paarden. Sommigen ook achter de koeien, zoals Principaal en zijn vrouw.

Die laatste zondag is er nog een kerkdienst gehouden in de koestal. Het orgel werd daartoe uit de kamer gehaald, dominee van der Berg hield een preek en moeder speelde op het orgel.

De laatste avonden keek men naar de boerderijen die in brand stonden.

De kookkachel maakte overuren. Ook werd er eten van de kookpot bij de school gehaald, waar snert werd gekookt met erwten die op de boerderij waren. Vlees had men van een doodgeschoten merrie en van een melkzieke koe. Melk was er ook volop en er werd tarwe gemalen voor de pap. Naast de boerderij in de wei waren schapen en geiten.

De laatste nacht werd er alom geschoten en ontploften granaten waarvan delen in alle richtingen rondvlogen. De dop van een granaat schoot door twee deuren van de schuur en trof met dodelijke afloop het hoofd van Principaal en verwondde zijn vrouw.

Zij werd toen door Pa Bos en meester Naber naar de school is gebracht. Op de terugweg naar de boerderij werd Naber doodgeschoten door een Canadees die hem voor een Duitse soldaat aan zag.

Tijdens een gevechtspauze hebben ze Pa gevraagd om wagen en paard, stro een daar gingen ze. Ik dacht: ‘die zien we niet meer’. Wij hebben toen ook een wagen aangespannen en gingen eveneens weg.

Op Baamsum is een tank beschoten waarbij ook mensen zijn omgekomen o.a. een Fransman die op de boerderij was ondergedoken. Woldendorp was een puinhoop en op de weg lagen dode Duitsers. Wij zijn naar Midwolda gevlucht en daar was het feest. We wisten niet wat ons overkwam. We zijn daar tot 7 mei gebleven voordat we weer terug naar Termunten konden.

Tot zover het relaas van Harm Bos.

In het verhaal van Harm Bos herken ik ook wel een paar facetten over de relatie tussen Duitse bezetters en de bewoners van Terschelling. Op het eiland bevonden zich een paar honderd soldaten. Ook bij mijn ouders was een aantal ingekwartierd. Vlak voor de oorlog was mijn moeder met het oog op het toerisme een pension (“Schoonoord”) begonnen. De eerste bijdragen van gasten in het door mijn zuster Marianne zorgvuldig bewaarde gastenboek dateren van voor de oorlog. Dat een aantal kamers door de bezetters gevorderd waren hoeft dus geen verwondering te wekken. Bij een bezoek aan Terschelling kan ik voor geïnteresseerden in de beleving van de oorlog op het eiland een excursie naar de Tigerstelling👈 aanbevelen.

Gewapende soldaten in je pension is echter van een andere orde dan toeristen. Het had weinig gescheeld of Marianne, geboren in 1941, had de oorlog niet overleefd. Terwijl zij op de vloer van de keuken speelde ging het wapen van een soldaat in de erboven liggende kamer af. De kogel doorboorde het plafond en miste Marianne op een haar. Nog lang daarna was de plek in het plafond waar het gat ontstaan was aanwijsbaar.

Van tante Alida, zuster van mijn vader, hoorde ik het verhaal dat een kennelijk onwelgevallige opmerking van hem er toe leidde dat hij onder bedreiging van een geweer gedwongen werd zonder om te kijken de badweg naar het strand af te lopen. Zelf heb ik dit voorval uit zijn mond nooit vernomen.

Ik ben na de oorlog geboren. Het verdriet en de ellende die oorlog met zich mee brengt ken ik uit verhalen en beelden. Na de val van de muur groeide de hoop dat wederzijds begrip conflicten beheersbaar zouden maken. Helaas lijkt dat bij het zien van de beelden van de oorlog in de Oekraïne een ijdele hoop. Zolang leiders met waandenkbeelden over vernietigende wapens beschikken zullen veel onschuldige mensen en hun kinderen het slachtoffer zijn.

Toch mogen we ons daar nooit bij neerleggen. Ik gun ieder een leven in vrede en vrijheid.